Category Archives: Love

Soms heeft een vrouw een man nodig om haar startknop te vinden

Posted on by
Reply

Als we de psychologie van het seksleven in aanmerking nemen, gaan we mannen minder zien als potentiële predatoren, maar als hoffelijke en hoofse dichters, schrijft Ariane Bazan.

De Standaard, donderdag 13 maart 2025.

Toen Ilse voor het eerst bij mij aanklopte, zat ze in een ongelijke verhouding met een jongere man die ze beschreef als middelmatig en enigszins laf. Terwijl zij netjes de landbouwschool doorliep, sliep hij een gat in de dag. Hij waste zich zelden, maar eiste wel seks van haar, die ze soms met weerzin onderging. Hij wist dat ze vroeg moest opstaan, maar hield haar tot diep in de nacht wakker met monologen over allerlei ‘hoogstaande’ onderwerpen, zoals politiek en filosofie. Zij keek naar hem op en dacht dat het zo hoorde, een relatie hebben. In het begin beschreef ze hun seksleven in kuise bewoordingen. Ik begreep dat het nooit lang duurde en dat hij snel klaarkwam.

Tijdens haar eerste stage in een plantenkwekerij ontmoette ze Gunter, een oudere, gelukkig getrouwde man. Gunter was niet alleen een begenadigd lesgever, hij gaf ook regelmatig rake commentaren over het leven en over mensen. Ilse was meteen stapelverliefd. Dat ontging Gunter niet, maar hij bleef minzaam en hoffelijk, zonder over een grens te graan.

Een week na het einde van de stage kreeg Ilse een brief, met fragmenten die over haar gingen. Onder mannen hadden ze het wel eens over haar, las ze met verbazing, over hoe ze doorheen haar kleren de rondingen van haar borsten vermoedden. Gunter schreef poëtisch, maar zonder zwaarte: hij vermeed de ik-vorm en werd nooit persoonlijk. Een bijzondere man, dacht ik toen: hoe hij een vorm vond om Ilse te vertellen dat mannen haar begeren, zonder zich op te dringen. Die hoofse aanpak werkte niet minder erotiserend. Het leek alsof Gunter een startknop had ingedrukt, haar wakker had geschud, Ilse begon een heel nieuw leven. Bij mij sprak ze onsamenhangend, maar het deed er niet toe, niets deed ertoe. Ze ging een vibrator kopen, maakte haar woonplek knusser met geurkaarsen en zachte stoffen, alsof ze altijd had geweten wat ze precies zou doen zodra het startsein kwam.

“Ik denk wel dat dat het was. Mijn moeder dacht dat het niet bestond, maar ik denk wel dat dat het was”, vertelde Ilse me. Ze was voor het eerst klaargekomen, een aardverschuiving. En dat was pas een begin: daarop begon ze pornoblaadjes te kopen en online welbepaalde filmpjes te zoeken. Ze verliet haar vriend en verving hem door een reeks mannen. Ze spreekt over ieder van hen met opmerkelijk veel liefde. Die nieuwe mannen zijn in tegenstelling tot haar ex-vriend lief en respectvol, hoewel ze in het liefdesspel best ruw en zelfs vernederend kunnen zijn.

8 maart was Vrouwendag. Ondanks MeToo lijken we er in veel opzichten op achteruit te gaan: er duikt een nieuwe vorm van extreme masculiniteit op en de kloof tussen mannen en vrouwen wordt weer dieper. Hoe kan het zo de verkeerde kant uitgaan? Misschien missen we een psychologische wetenschap om de mentale kant van het seksleven in kaart te brengen. De ideeën waar een mens van klaarkomt zijn van biologische noch van sociologische aard. Ze krijgen veelal vroeg in het leven al vorm, en daardoor omvatten ze onkuise fantasma’s, waarin het lichaam ook als een object wordt bejegend. Die specifieke scenario’s ontlokken orgasmes, die massaal lichamelijke spanning laten weg­ebben. Wie die weg naar het orgasme goed kent, stapt lichter door het leven en wordt sociaal weerbaarder.

De moeilijkheid in deze 21ste eeuw, in deze prehistorie van de psychologie, is hoe die twee ideeën met elkaar te rijmen. Hoe je door het leven stapt, is uiteraard een sociale en sociologische kwestie, dat gaat over je interactie met andere mensen. Maar de weg naar het orgasme behoort tot het intieme psychische leven en daarin kan een partner – voor een vrouw vaak een man – een cruciale rol spelen. Betrekken we dus in de man-vrouwdiscussies niet alleen de biologie en de sociologie, maar ook de psychologie, dan gaan we mannen minder zien als potentiële predatoren, maar als hoffelijke en hoofse dichters, die soms als geen ander de startknop weten te vinden.

Parfois, une femme a besoin d’un homme pour trouver son bouton de démarrage. Le 8 mars était la journée de la femme. Malgré MeToo, la situation semble empirer à bien des égards : une nouvelle forme de masculinité extrême émerge et le fossé entre les hommes et les femmes se creuse à nouveau. Comment les choses ont-elles ainsi dégénéré ? Peut-être manquons-nous d’une science psychologique pour cartographier l’aspect mental de la vie sexuelle. Les idées qui déclenchent l’orgasme ne sont ni biologiques ni sociologiques, mais bien d’ordre psychique. Ceux qui connaissent bien ce chemin vers l’orgasme traversent la vie avec plus de légèreté et deviennent plus résistants sur le plan social. La façon dont nous traversons la vie est évidemment une question sociale et sociologique, c’est-à-dire une question d’interaction avec d’autres personnes. Mais le chemin vers l’orgasme appartient à la vie psychique intime, et dans celle-ci, un partenaire – pour une femme, souvent un homme – peut jouer un rôle crucial. Ainsi, si nous incluons non seulement la biologie et la sociologie, mais aussi la psychologie dans les discussions hommes-femmes, les hommes peuvent sortir de ce cadrage étroit de prédateurs potentiels et se profiler également tels des poètes courtois et habiles, qui comme nuls autres arrivent à trouver le bouton de démarrage.

Met diagnostische labels richten psychologen vaak nog meerschade aan dan er al was

Posted on by
Reply

Een diagnostisch label ondermijnt de veerkracht van sommige jongeren, omdat ze alledaagse uitdagingen vanaf dan als onoverkomelijk beschouwen, schrijft Ariane Bazan.

De Standaard, donderdag, 13 februari 2025

In de late jaren 80 had ik een hartsvriendin. Camille kwam vaak bij ons thuis, ging dan op mijn bed liggen en vertelde over het leven. Ik wist niet meteen wat ik daarmee aan moest, maar dat stoorde haar niet. Elk weekend opnieuw deed ze haar verhaal. Ik hoorde over haar eerste suïcidepoging toenik al in Gent studeerde. Dat was schokkend. Ik zocht haar meteen op en zei toen banale dingen: dat ik haar graag zag, dat ze mooi en intelligent was, dat het leven haar zou toelachen. Dingen, bedenk ik nu, waar ze toen wellicht weinig boodschap aan had. Maar het stoorde haar niet, ze bleef me bellen, vaak huilend, radeloos.
Er was veel te doen over zelfdoding de voorbije dagen. Deze krant meldde dat de spoeddiensten een onrustwekkende toename van het aantal suïcidepogingen bij tieners zien, en dat die druk het gevolg is van de wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg. We krijgen snel het idee vaneen hopeloze wereld. De mondiale dreigingen zijn moeilijk te ontkennen en wegen onvermijdelijk op de toekomstperspectieven van jongeren. Daarnaast heeft een oplossing zoeken voor de wachtlijsten iets weg van het tweede werk van Hercules, toen hij de Hydra moest doden en er voor elke afgehakte kop twee nieuwe in de plaats kwamen: hoe meer geld je investeert in de geestelijke gezondheidsvoorzieningen, hoe langer de wachtlijsten worden.
Tegen dat licht gehouden was er ook verrassend nieuws. Voor het eerst in jaren is er vanuit scholen minder vraag naar steun voor kinderen en jongeren met leermoeilijkheden of autisme. Scholenzetten meer en beter in op brede basiszorg en wat minder op de kindgerichte ondersteuning, en daardoor neemt de druk af. Zelfs al kunnen we de wereldproblematieken niet oplossen, het is dus niet zo moeilijk om het voor kinderen beter te maken: als we niet te systematisch overgaan tot specialistische hulp, maar inzetten op brede, algemene hulp, komt er ademruimte.

Het is een paradox vanjewelste, maar als psychologen zich moeien met diagnostische labels of metspecialistische interventies, richten ze niet zelden meer schade aan dan er al was. In een essay dat zetwee jaar geleden voor The New York Times schreef, maakt psychologe Darby Saxbe van de University of Southern California dat op een vernietigende manier duidelijk: ze geeft het overzicht van drie studies naar het effect van grootschalige geestelijke gezondheidstrainingen in scholen, twee sociaalemotionele vaardigheidstrainingen en een mindfulnesstraining in Groot-Brittannië en inAustralië. Uit elke studie blijkt dat de tieners die het programma volgden, depressiever en angstiger werden, meer moeite hadden om hun emoties te beheersen en zelfs slechtere relaties hadden met hun ouders dan de controlegroep zonder de training. Ook Saxbe verklaart dat door het aanpraten van labels: zo schakelen jongeren makkelijker over van de gedachte “ik ben zenuwachtig voor eenexamen” naar “ik kan geen examen doen omdat ik angst heb” en die reframing ondermijnt hun veerkracht omdat ze alledaagse uitdagingen nu als onoverkomelijk beschouwen.

Toen ik in 1995 na een maand terugkwam van een verre reis, vond ik sporen in mijn appartement van Camilles tweede en – zo vernam ik later – derde poging. Ik nam mezelf mijn afwezigheid kwalijk en zocht haar dagelijks op, wist vaak niet wat te zeggen, luisterde vooral. Camille kwam ook even bij me wonen. Ze vroeg me vaak of ik akkoord ging met haar visies. Ik had er veelal geen mening over. Ze wisselde vaak van vriendjes, die ik fout of zelfs gevaarlijk vond. Ik zei niet altijd de juiste dingen.Maar het stoorde haar niet, ze bleef.

Mensen stappen soms uit het leven omdat ze geen plaats vinden. Op een gekke manier denken we soms dat we het leven kunnen verlaten alsof we er nooit geweest zijn of dat we er pas mogen zijn als we iets bijbrengen of als we niet te veel op anderen wegen. Maar de waarheid is dat al wie er nu eenmaal is, een onvervangbare plaats heeft tussen alle anderen en onherroepelijk deel uitmaakt van die anderen en dat wie weggaat, een gapende, pijnlijke leegte achterlaat. Toch twijfelen we ook makkelijk aan die evidentie, en die twijfel kan ieder van ons plagen, of we nu bipolair zijn, schots en scheef in elkaar steken of ‘normaal’ zijn. Voor die mentale pijnen, die geen ziektes zijn, hebben we laagdrempelige non-specialistische hulp nodig met algemeen gevormde psychologen en continuïteit van zorg – en minder gespecialiseerde centra met onoplosbare en onbetaalbare wachtlijsten.
En Camille, die heeft nu een ranke, mooie dochter van vijftien. We zijn nog altijd hartsvriendinnenen moeder en dochter stellen het goed.

Avec les étiquettes diagnostiques, les psychologues font souvent plus de dégâts qu’il n’y en avait déjà. C’est un paradoxe, mais lorsque les psychologues interviennent entant que spécialistes, il n’est pas rare qu’ils fassent plus de dégâts qu’il n’y en avait déjà. Dans un essai écrit pour le New York Times il y a deux ans, la psychologue Darby Saxbe, de l’université de Californie du Sud, l’explique de manière cinglante : elle passe en revue trois études sur les effets d’une formation à grande échelle en matière de santé mentale dans les écoles, deux programmes de formation aux compétences socio-émotionnelles et un programme de formation à la pleine conscience, en Grande-Bretagne et en Australie. Chaque étude a révélé que les adolescents ayant suivi le programme étaient plus déprimés et anxieux, avaient plus de difficultés à gérer leurs émotions et avaient même de moins bonnes relations avec leurs parents que le groupe de contrôle n’ayant pas suivi la formation. Saxbe explique également que cela est dû à l’effet de l’étiquetage : par exemple, les jeunes concernés sont passé de la pensée « je suis nerveux à propos de cet examen » à « je ne peux pas faire cet examen parce que j’ai de l’anxiété », et ce recadrage sape leur résilience car ils considèrent désormais les défis quotidiens comme insurmontables. Pour les douleurs mentales, qui ne sont pas des maladies, nous avons besoin d’une aide non spécialisée à bas seuil avec des psychologues généralistes et une continuité des soins – et moins de centres spécialisés avec des listes d’attente insolubles et qui grèvent le budget de l’état.

Onderschat de veerkracht van de mens niet

Posted on by
Reply

De Standaard, 25 april 2024

Een debat over leven en dood begint bij ethische principes en niet bij cijfers, schrijft Ariane Bazan. Beschaving is niet wat je je kunt veroorloven, maar waarzonder je niet verder kunt.

De voorzitter van de Christe­lijke Mutualiteiten (CM), Luc Van Gorp, pleit voor een wet die euthanasie mogelijk maakt bij levensmoeheid, als antwoord op twee problemen: toenemende suïcidaliteit bij ouderen en de binnenkort onbetaalbare ouderenzorg. In dat schijnbaar logische voorstel zitten meerdere denkfouten.

Een eerste verwarring is het idee dat hulp bij zelfdoding leidt tot minder zelfdoding zonder hulp. De mensen die uit het leven stappen zonder anderen daarbij te betrekken zijn niet dezelfde mensen als zij die hulp bij zelfdoding wensen. Empirische gegevens uit onder meer de Amerikaanse staat Oregon, waar hulp bij zelfdoding wettelijk al langer kan, tonen geen daling in de zelfdodingscijfers, maar zelfs een lichte stijging: waar zelfdoding kan met hulp, is er ook een neiging tot meer – niet minder – zelfdoding zonder hulp.

Een wet of een regel is niet alleen een antwoord op een maatschappelijk probleem, maar kan ook voorbij dat probleem andere effecten uitlokken. Een fundamentelere denkfout in Van Gorps voorstel is het idee dat zo’n wet een cruciale oplossing kan bieden voor mensen die vinden zijn dat ze klaar zijn met het leven, en dat die wet alle anderen ongemoeid laat. Misschien zijn er wel degelijk mensen die (bijna) onverdeeld overtuigd zijn van een voltooid ­leven, maar de meesten onder ons worstelen levenslang met de zijns- en zinsvragen. “Mag ik er zijn?”, is een van de grote levenspijnen waarover mensen getuigen tijdens psychologische consultaties. Wie voldoende onvoorwaardelijke liefde meekreeg, staat veelal sterk: “Mijn plaats te midden van de anderen is verzekerd en ik moet daar niets voor terugdoen.”

Toch is die vraag voor velen een tere plek. Sommigen zoeken een leven lang bevestiging, niet zelden door zich dienstbaar op te stellen. Zonder een voldoende dik ‘kussentje in de rug’ van onvoorwaardelijke liefde, hebben we minder verweer tegen plagende, neerhalende gedachten, die bij velen opkomen als die vraag – “mag ik er zijn?” – opborrelt. Als we ouder worden, meer hulp nodig hebben en minder kunnen teruggeven, staan we snel trillend te midden van de anderen. Alleen al het bestaan van een euthanasiewet bij voltooid leven kan mensen die niet spontaan aan euthanasie dachten, naar een keuze voor de dood doen overhellen. Is dat een aanvaardbare prijs als neveneffect van een euthanasiewet bij levensmoeheid?

Van Gorp hamert op de cijfers van de toenemende vergrijzing en de “onmogelijke” opdracht om in de toekomst goede zorgen te verzekeren voor die bevolkingslaag. “Vandaaruit begint het debat”, zegt hij en dat is misschien wel zijn grootste denkfout. Hoewel hij die redenering herhaalt, fluit niemand hem daarop terug. Dat is verbijsterend, want een debat over leven en dood begint uiteraard bij ethische principes en niet bij cijfers. Beschaving is niet wat je je kunt veroorloven, maar waarzonder je niet verder kunt. Van Gorp had ook kunnen zeggen: “Onze indicatoren tonen aan dat dit een pittige klus wordt, maar het spreekt vanzelf dat we als maatschappij voor ieder van ons, ook wanneer we ziek, zwak of oud zijn, zullen blijven zorgen.”

Uiteraard houdt dat in dat we er de onzekerheid bijnemen over hoe we dat zullen klaarspelen, maar die onzekerheid is niet meer dan het principe zelf van het leven. Hoewel we in deze moderne tijden soms de illusie van controle hebben ontwikkeld, hebben we nooit de garantie dat de dingen goedkomen. De komende dertig jaar staan ons tal van maatschappelijke uitdagingen te wachten – met mogelijk ook nieuwe hulpmiddelen, zowel inzake werkkrachten als technologie – en alleen al om die reden kunnen we de cijfers van vandaag niet zomaar op 2054 toepassen.

Maar op een fundamenteler niveau toont de geschiedenis herhaaldelijk de grote veerkracht van mensen om aangepaste zorgvormen te bedenken, ook in de ergste crisissituaties. Het zijn die heldhaftige verhalen van mensen die in hachelijke situaties tegen wil en dank de beschavingswaarden hebben hooggehouden, die we graag herdenken, soms ook als tegenwicht voor sombere episodes uit onze geschiedenis. Het zijn die creatieve aanpassingen die de veerkracht van de volgende generaties voeden.

Het was dus nogal iets, dat voorstel van Van Gorp, een voorstel – om in de beenhouwersmetaforen te blijven – als een hakbijl, die, voorbij het probleem van de ouderenzorg, ook een ferme knauw geeft aan het vertrouwen in de beschaving en aan het geloof in de menselijke veerkracht.


Ne sous-estimons pas la résilience humaine

Le président des mutualités chrétiennes Flamandes propose une loi sur l’euthanasie pour les personnes ‘fatiguées de vivre’ ou ‘ayant une vie complétée’ face à l’augmentation des comportement suicidaires chez les plus âgées, et l’impasse du coût de la prise en charge de cette tranche d’âge dans les décennies à venir. Ariane Bazan pointe trois erreurs dans son raisonnement. D’abord, de façon générale, suicide assisté et suicide non-assisté ne se recouvrent pas, les personnes ayant recours à l’un ou à l’autre ne sont pas les mêmes. Ensuite, une loi proposant une euthanasie pour ‘vie accomplie’ peut générer de l’insécurité sur le droit à la vie chez certains, et spécifiquement dans une population âgée qui peut se sentir ‘coupable de vivre’, puisque nécessitant beaucoup de soin et ayant le sentiment d’avoir peu à proposer en retour. Finalement, M. Van Gorp insiste que ce sont les chiffres prévisionnels qui sont le point de départ d’une telle réflexion. Or, les questions de vie et de mort se discutent à partir de principes éthiques et non à partir de chiffres.

Over liefde valt niet te onderhandelen

Posted on by
Reply

Over liefde valt niet te onderhandelen. De Standaard, 13 maart 2024.

Liefde is altijd onvoorwaardelijk en dus arbitrair, schrijft Ariane Bazan. Dat valt in deze wetenschappelijke tijden moeilijk te bevatten, maar toch: zonder liefde kunnen we onszelf na een tegenslag nooit meer bijeenrapen.

Liefdesverdriet is universeel, maar sommigen kruipen niet veel later weer overeind, terwijl anderen er jaren over doen. Het verschil is ‘het kussentje in de rug’ dat we al dan niet vroeg meekregen, de vaak onbewuste gedachte: “Zelfs al moet die persoon me niet, mama/papa houdt van me. Zo twijfel ik er niet aan dat ik iemand ben om van te houden.” Dankzij dat basisvertrouwen vallen we niet helemaal om wanneer de ontgoocheling in de liefde ons omverblaast.
Ook de angst om voor het eerst op eigen krachten uit te vliegen is universeel: wanneer we, zonder het ouderlijke vangnet, stappen zetten die we nooit eerder ondernamen, kunnen we pas echt op onze bek gaan. Het enige wat we voor die eerste duizelingwekkende sprong hebben, is het blinde geloof dat we kunnen vliegen, want bewijs uit een vorige ervaring ontbreekt. Ook dat vertrouwen hebben we dankzij de eerste anderen: “Het zal me lukken, want mama/papa zijn ervan overtuigd dat ik het kan.” Het is dus pas de onvoorwaardelijke ‘kasvoorraad’ die we van onze eerste zorgverstrekkers meekregen, die we later kunnen aanspreken om te leven en lief te hebben.
We hebben de wijsheid grotendeels door wetenschap vervangen, maar aan een wetenschap van de liefde zijn we nog niet toe. Daarom lijken de principes van de liefde contra-intuïtief en onredelijk. Zo is het essentieel dat de kasvoorraad aan vertrouwen onvoorwaardelijk is. Als we over liefde gaan onderhandelen – een ouder die zegt “ik hou van je, maar zorg dat je goede resultaten behaalt” – dan heeft de ander geen vaste grond meer onder de voeten. Zelfs een kind met een uitmuntend rapport zal met de angst zitten: “Als ik morgen minder presteer, houden ze dan niet meer van me?” Op zo’n wankele fundering kun je niet bouwen. Nog onthutsender is dat de liefde, precies omdat ze onvoorwaardelijkheid vraagt, altijd arbitrair is, zonder criteria. Als we over niets mogen onderhandelen, dan hebben we alleen onszelf, maar dat moet volstaan: ouders vinden hun kind het knapst, gewoon omdat het hun kind is, en zo hoort het ook.“Parce que c’était lui, parce que c’était moi”, zo verklaart Montaigne zijn vriendschap voor Etienne de La Boétie.
Onvoorwaardelijkheid, gestoeld op een arbitraire beslissing, zo functioneert de liefde. Dat spoort niet met onze wetenschappelijke wereld, waarin we ook voor de politiek het waardevolle systeem van checks-and-balances hanteren. Maar de huidige geopolitieke context dwingt politici vaker om ook zonder garanties te beslissen. Toen Angela Merkel ‘Wir schaffen das’ zei, kon ze dat niet zeker weten, maar die woorden hadden op zich wel een massaal ­mobiliserend effect. Doorheen de geschiedenis hebben mensen een dunne lijn bewandeld tussen paniek en respijt. Paniek is een angst zonder duidelijk object, geworteld in de eerste catastrofale vrees dat je levensbronnen bedreigd zijn – je eten, je eerste zorgfiguur, je speelgoed. Wanneer een kind zo’n dreiging voelt, kijkt het naar zijn moeder om te zien hoe zij reageert. Haar kalme, sussende houding doet de angst wegebben en het kind wordt weer rustig.
Hersenonderzoek heeft nu aangetoond dat wanneer we niets doen, er een soort standaard breinnetwerk actief is, dat bij een specifiek alarm oplost en opgaat in een ander breinnetwerk dat zich op de gekozen handeling toelegt. Dat rustnetwerk, of ‘default mode’-netwerk, heet in de psychoanalyse ‘het Ik’. Het lijkt inderdaad een ‘kasvoorraad’ te zijn, gezien we uit dat netwerk putten, het daarbij even verliezen, en het daarna weer bij elkaar rapen. Pull yourself together, zoals dat toepasselijk in het Engels klinkt. Freud legt uit hoe we de vertakkingen van het Ik, en dus wellicht de neuronale stevigheid van het rustnetwerk, voeden dankzij geruststellende bevredigingservaringen – met andere woorden, dankzij liefde.
Kathleen Van Brempt (Vooruit) had het onlangs in De afspraak op vrijdag op VRT Canvas aan de stok met de sceptische Ivan de Vadder, die vond dat ze “te optimistisch” was. Van Brempt zei, net als Merkel, dat ze gelooft dat mensen de uitdagingen aankunnen, zoals is gebleken uit snelle gedragsveranderingen tijdens de coronacrisis en de daaropvolgende energiecrisis. Niet alleen klopt dat, Van Brempt deed ook precies wat ons helpt om ons bij elkaar te rapen: vertrouwen schenken. Dat principe is niet louter wijsheid, het krijgt in de toekomst wellicht ook wetenschappelijke grond, zodat een psychologie van de liefde eindelijk aan het ethisch-politieke denken zal kunnen bijdragen. “Optimism is a moral duty” is niet het naïeve idee dat alles wel goed komt, maar wel het inzicht dat onze veerkracht om uitdagingen aan te gaan, groter wordt naarmate we in die kracht vertrouwen.

L’amour n’est pas négociable
L’amour est toujours inconditionnel et donc arbitraire, et ceci ne relève pas simplement d’une mystique ou d’un art de vivre, mais bientôt également de la science. En effet, c’est la confiance qui permet au ‘Moi’ ou au ‘Réseau du Mode par défaut’ de se regrouper, ce réservoir dans lequel puise le sujet pour agir intentionnellement. En d’autres termes, ce crédit d’amour permet que nous nous rassemblions pour mieux nous relever. « L’optimisme est un devoir moral » n’est pas l’idée naïve que tout ira bien, mais l’idée que notre force de frappe face aux défis augmente à mesure que nous faisons confiance à cette force.

Vooruitgang in mentale zorg? Ja, maar niet ten koste van de liefde

Posted on by
Reply

De mens is geen object, aandacht voor het menselijke lijden vereist meer dan een ‘behandeling’. Ariane Bazan duidt op een noodzaak aan begrippen als liefde en vertrouwen in een wetenschappelijke context.

De Standaard, donderdag 15 februari 2024 om 03:00

De dag dat mijn vader stierf, 14 maart 2021, alleen en zonder dat we hem mochten bezoeken vanwege de coronamaatregelen, is mijn moeder op slag dement geworden. “Zwijg over nare dingen”, was haar reactie toen we vertelden dat haar man overleden was. Met kerst vorig jaar gaven we haar een pop als geschenk. Die vergeet ze nergens en drukt ze steevast aan haar borst, niet zelden met beide handen en meer passie dan in een piëta.

Het is mode geworden om aan intellectuelen te vragen wat in deze hopeloze tijden hoop geeft. Zo was het vorige maand de beurt aan de 102-jarige Franse intellectueel Edgard Morin in Le Monde (23 januari). Morin vindt dat we met zijn allen door “het ontbreken van voorzienbare hoop” aan de grond gedrukt worden, maar dat “dankzij de weerstand van de geest het onwaarschijnlijke, en vooral het onvoorspelbare, kunnen opduiken”. Vorige week stond in de Vlaamse media zo’n onwaarschijnlijke vierentwintigjarige jongeman op, Teun Toebes genaamd, die weerstand bood.

De jonge Nederlander vertelt over zijn tocht rond de wereld langs centra voor de opvang van dementie. Hij is bevlogen en wil met kracht een boodschap overbrengen waarvan de draagwijdte ver reikt: een andere visie op gezondheid is al in werking en belangrijk daarbij is niet de kwaliteit van zorg, maar wel de kwaliteit van leven.

De medische aanpak wil mentaal lijden behandelen. Maar behandelen is wat een mens doet met een object, en dat is een strijd die we verliezen: een mens is door de band genomen niet mentaal evenwichtig en één op vijf, zo blijkt, heeft een hulpvraag. Zoveel zorgobjecten kunnen we niet dragen. Wat Toebes zegt, is dat pijn niet het doelwit mag zijn, maar de mens, en de dosis niet medicatie, maar nabijheid.

Nabijheid is eigenlijk liefde, zoals ook beschikbaarheid, vertrouwen en zelfs aandacht liefde zijn: ik zie je graag om geen enkele andere reden dan dat jij bent wie jij bent. Omdat dat idee de teneur heeft van een ‘Bond zonder naam’-boodschap, missen we de essentie: iemand tot object maken is iemand zwaar maken, terwijl het vertrouwen, ­iemand licht maakt. In het eerste geval worden we passief, in het andere levend en gaan we mee voor onszelf zorgen – én veelal onmiddellijk ook voor onze naasten. Dat is geen romantische zalf, het is een omkering, een revolutie.

Morin, nochtans een vooruitgangsdenker, stelt ook dat “de vooruitgang van de kennis, door de disciplinaire barrières, tot een teruggang van het denken heeft geleid. In deze technocratische wereld, blijkt de vooruitgang van de kennis niet in staat de complexiteit van de menselijke werkelijkheid te begrijpen.”

Voor een technocratie is het moeilijk om begrippen als liefde en vertrouwen een wetenschappelijke plaats te geven. Maar Toebes biedt weerstand: “Het gaat niet over bewoners, cliënten of patiënten, maar over verlangende wezens, op zoek naar liefde.” Het valt op dat hij niet makkelijk meepraat, maar aandringt om iets duidelijk te maken: zo zegt hij alle initiatieven die leven brengen in woonzorgcentra toe te juichen, maar dat mag niet de fundamentele inzet overschaduwen, die van de overstap naar een ander denksysteem – dat niet minder rationeel of wetenschappelijk is dan de geneeskunde of de technocratie, maar op andere principes stoelt, voeg ik er graag aan toe. En de acute nood voor zo’n anders denken overstijgt de mentale zorg, maar verraadt een “crisis van de mensheid die geen mensheid kan worden”, aldus Morin.

Wat Morin en Toebes duidelijk maken, is dat we niet meer mogen afdingen op de waarheid: op het vlak van de mentale gezondheidszorg, is de aanpak nu een schipbreuk en we zullen er niet uit raken als onze technieken performanter worden. De “complexiteit van de menselijke werkelijkheid” toont dat verlangens en trauma mee onze rede en onze intenties vormgeven waardoor die vaak niet in de pas van de bewuste wil lopen. Willen we toch kunnen samenleven, dan zijn we verplicht om met vertrouwen bij te passen. Die principes van onvolmaaktheid en vertrouwen moeten wetenschappelijk gedacht worden. Niet als een mantra, niet als een religie, maar als een wetenschap, zij het een fundamenteel andere wetenschap.

“Ik ben toch niet meer van enig nut”, zegt Lia, 96, aan Teun Toebes. Wanneer we in het woonzorgcentrum op bezoek zijn, komt een andere dame bij ons zitten. Mijn moeder grijpt meteen haar hand en streelt die aanhoudend met één vinger. De dame fluistert: “Je t’aime.” Wat mensen levend houdt, lieve Lia, is niet de nutsvraag, maar die van de liefde.

De moedige twijfel van Conner Rousseau

Posted on by
Reply

De getuigenis van Conner Rousseau bewijst dat ‘geaardheid’ een veel te beperkende term is, vindt Ariane Bazan.

Donderdag 22 juni 2023 om 03:00

Het is voor een psychologe een buitenkans als een belangrijke publieke figuur kenbaar maakt dat hij ‘niet volledig hetero’ is en dat hij ‘minstens op de twee valt’. Ik heb vaak kritische bedenkingen bij de uitspraken van Conner Rousseau, maar ik stel zijn coming-out onverdeeld op prijs. Ik lees zijn uitspraken echt niet als ‘een verzet tegen iets wat de natuur hem opdringt’, zoals de interviewer Eric Goens suggereert. Nergens in het hele gesprek zegt Rousseau iets in de aard van ‘al sinds ik kind of adolescent ben, weet ik dat ik op jongens val’. Hij zegt ook niet: ‘weet ik dat ik zowel op jongens als op meisjes val’. Sterker, het gesprek is waardevol, net omdat het daar niet over gaat.

Waar het wel over gaat, geeft de politicus letterlijk aan: ‘Ik weet nog altijd niet wat ik echt ben. Ik vind het ook niet zo tof als mensen daar altijd zo’n term op willen kleven of in hokskes denken.’ Zijn intieme geworstel dwingt een voorzitter van een socialistische partij publiek te maken dat hij al jaren lijdt onder het verstikkende effect van labels: ‘Ik heb het gevoel dat ik in een klein lokaal sta, dat de muren elke dag gewoon dichter tot op mij komen.’ De intieme beleving van Rousseau valt niet onder te brengen in een categorie die zonder meer door iedereen begrepen wordt, of waarmee hij zich kan identificeren. Hij schikt zich niet in de een of andere sociaal erkende categorie.

Het is hoogst interessant. Sociale categorieën, je kunt ze ook ‘klassen’ noemen, vormen de ontstaansreden van een socialistische partij en toch kan dat niet verhinderen dat een socialistische voorzitter ook kan verstikken bij zo’n sociaal etiket en alleen ‘mentale rust’ vindt als hij in eigen naam spreekt. Sociale rust is geen mentale rust en een sociale categorie is geen mentale categorie. Sociaal bestaat er zoiets als ‘homo’s’ en ‘bi’s’, maar wanneer je mensen die zich als dusdanig identificeren, gaat ondervragen, dan bots je snel op het cliché ‘de homo bestaat niet, elke homo is verschillend’.

Sociale categorieën hebben een onvervangbare functie in de samenleving: ze halen kracht uit de groep om gemeenschappelijke belangen te verdedigen. Zonder sociale categorieën stonden we niet waar we nu staan op het vlak van de sociale zekerheid, zonder categorieën zouden we de hele sociale geschiedenis moeten overdoen.

Psychische verzuchtingen daarentegen zijn intieme verzuchtingen. Het zijn de verlangens om zinnig te leven en geleefd te hebben, en om te beminnen en bemind te worden. Eigen aan die verzuchtingen is dat je er geen groep mee kunt vormen. Zoals jij intiem bent, zo is niemand anders intiem. Daarom is het mentale moeilijk te vatten in de politieke en sociale ruimte. Rousseau toont dat het toch ook niet lukt om die verlangens te negeren en dat het enige publieke handelen dat recht doet aan het mentale, het spreken in eigen naam is.

Toch laat hij ook weten dat het voor hem vooralsnog niet gezegd is ‘wat het uiteindelijk wordt’. Hij verwacht dus wel dat het een en ander op het gebied van de liefde en het seksuele ooit eenduidig zal worden. Ook dat is eigen aan het intieme: al kunnen we sommige knopen doorhakken, echt rustig wordt het nooit en alles kan voortdurend veranderen. Ook al om die reden passen in het bijzonder de sociale categorieën van het seksuele slecht op de intieme belevingen. We spreken graag van ‘geaardheid’, maar zoals het leven van een andere socialistische politica aantoont, ligt seksuele voorkeur niet zo vast als dat woord laat uitschijnen.

Ik heb minder goed én beter nieuws voor Rousseau. Misschien wordt het nooit duidelijk en ook al komt er wellicht meer sereniteit, algeheel rustig wordt het vast nooit. Maar misschien is het oké – en zelfs echt belangrijk – dat er geen etiket hoeft te komen. Dankzij sociale lobbygroepen lijkt de sociale ruimte op dat gebied toch enigszins anders ingericht dan pakweg vijftig jaar geleden. Misschien is het net hoopvol om als publiek figuur niet langer zo nodig een of andere seksuele voorkeur of ‘geaardheid’ te moeten vertegenwoordigen. Misschien is het net betekenisvol om in eigen naam van onduidelijkheid, moeilijkheid en twijfel te getuigen. Betekenisvol voor alle mensen, ver voorbij elke categorie.

Alleen verschil kan tot liefde leiden

Posted on by
Reply

25/05/2023 om 03:00
https://www.standaard.be/cnt/dmf20230524_96317708?fbclid=IwAR27PhIdxdYrXxex2ZlNKni2hHdVZxRt2TdpyCfmlJDkzCms7gs5OztqREI

Een piemel of geen piemel, dat is de vraag. Of dat wás de vraag, dat ‘verschil’ is niet langer in steen gebeiteld. Dat heeft gevolgen.

‘Plassen met piemel’ naar rechts en ‘zonder piemel’ naar links – ­onlangs ging een foto aan de toiletten van een Nederlands etablissement rond op sociale media. Het laconieke bijschrift luidde: ‘Restaurant maakt einde aan genderdiscussie.’ Om niemand te beledigen onthoudt het restaurant zich van elke ­indeling op basis van identiteit en valt het terug op het meest prozaïsche onderscheid, met of zonder piemel. Waarom is zo’n binaire opdeling moeilijk weg te denken?
We vergissen ons met betrekking tot de piemel. Dat ‘met of zonder’ is om te beginnen niet een seksueel gegeven. Het heeft niks met de identiteit jongen/meisje te maken. Uiteraard zal het in de latere ontwikkeling die identiteitsvraag wel oproepen – hoewel niet op een lineaire manier – maar dat is niet waar het in deze denkoefening over gaat. Het ‘met-of-zonder-gegeven’ is in de ontwikkeling van mensen eerst een radicale confrontatie met ­verschil.
Recente technieken tonen dat kinderen al op heel jonge leeftijd handelingen willen uitvoeren die ze nog niet kunnen, omdat hun spiersystemen, en de bezenuwing ­ervan, nog niet voldoende ontwikkeld zijn. ­Kinderen willen grijpen, stappen, babbelen, nog voor ze er de fysieke mogelijkheid toe hebben. Elke ­nieuwe groeistap is een overwinning. Het kind jubelt als het eindelijk het hoofd kan omdraaien om te zien wat er achter zijn rug gebeurt, als het kan krabben waar het jeukt, zelf naar de koelkast kan stappen, of eindelijk ook een zegje kan doen. Bij het opgroeien hebben we één verrukkelijke ervaring: alles wat we nog niet kunnen, zullen we ooit kunnen en ­alles ligt uiteindelijk in ons bereik.
Rond het vijfde levensjaar komen er ernstige dompers op die vreugde. Zo beseffen we dat, in tegenstelling tot de aartsvijand van Road Runner, Wile E. Coyote uit Looney tunes, wie dood gaat, niet weer tot leven kan komen. Ook zullen we nooit de ouders worden van onze ouders. Wat vroeger was, komt niet meer terug. De derde knauw heeft met de piemel te maken: meisjes zullen geen piemels ontwikkelen, ook niet als ze groter worden, en bij jongens zal hij niet afvallen.
Tot nog toe was ook ‘al dan niet een ­piemel hebben’ een even onomkeerbaar verschil als de eerste twee. Het is de duidelijkste van de drie: we beseffen dat ‘die mens een mens is zoals ik, en tegelijk ook wezenlijk anders is dan ik’. In het opgroeien was ieder verschil eerst relatief en een kwestie van tijd of gradatie, maar voor de onomkeerbare ‘knauwen’ geldt dat niet, en dat inzicht belast het kind met ­psychisch werk: wat te doen met het besef van dat verschil?
Wat een kind vaak doet als blijkt dat het niet (zoals) de ander kan zijn, is zich precies met dat verschil inlaten. Kort gezegd: wat het niet kan zijn, wil het hebben, en vaak met enige fascinatie. Aristophanes geeft in Het banket van Plato een prachtig antwoord op wat alleen het verschil vermag: het ontbiedt de liefde. Empathie is niet hetzelfde als liefde. Als we ons herkennen in anderen, is het een auto­matisme om ons te spiegelen. Als de ­andere een kloon is van onszelf, is empathie niet meer dan een kloon van zelfliefde. Liefde kan pas verschijnen als de spiegeling stopt. In het ­volwassen leven is dat typisch het moment waarop dit pijnlijke zinnetje valt: ‘Die ander (of zijn gedrag) begrijp ik echt niet’, meestal gevolgd door een stilte – of door een veroordeling. Spiegelneuronen stoppen met spiegelen en niets in de eigen beleving kan zich verhouden tot wat de ander doet, zegt of is. En pas in die stilte, in die kloof, is er plaats voor liefde.
Als spiegeling niets vermag, zijn we overgeleverd aan de enige mogelijkheid die blijft: de ander vertrouwen ­schenken. Ook al kan ik er niet inkomen, ik omhels en ontvang die ander. Wanneer het verschil zo scherp afgetekend is, dat we het niet begrijpen, kan alleen liefde nog verbinding scheppen. Omdat we zo anders gesneden werden, zegt Aristophanes, komen we er zonder liefde niet. Kortom, als het ‘met of zonder piemel’-denken niet uitgeroeid raakt, dan is het misschien omdat het pas via dat verschil is, dat we in de ontwikkeling voor het eerst de wezenlijk andere ontmoeten en zo de openheid kunnen ontwikkelen om die ander, in al zijn variaties, met inbegrip van alle gender- en seksuele schakeringen, in het verdere leven intiem te ontvangen, en graag te zien

Sterven gaat van hupsakee

Posted on by
Reply

Sterven gaat van hupsakee

Donderdag 22 december 2022 om 3.25 uur

Karel Anthierens kwam even bij bewustzijn toen ik hem zag, een paar uren voor zijn dood. Ik bedankte hem: ‘Je hebt het licht gemaakt voor ons’. Een ­verhaal ­zoals dat van de familie Anthierens kan immers wegen.
Toen ik twaalf was, kocht ik een boekje over taal: Voor wie haar soms ­geweld aandoet, van Marc Galle. Er is geen betere samenvatting voor het ­familieverhaal, waar ik op die leeftijd niets over had kunnen vertellen, maar dat ik onbewust toch perfect begreep. De zin zegt wat in de familie woog: hoe mijn grootmoeder in september 1944 geweld werd aan­gedaan, toen ze werd kaal­geschoren, hoewel ze afkeurend had ­geschertst met het ideeëngoed van haar man.
Die zin had in het onbewuste van ­kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen als een lijfspreuk onder de ­radar kunnen werken, en kleine en ­grote anekdotes uit de actualiteit kunnen opsporen die moesten bewijzen hoe ons onrecht wordt aangedaan. Het had een ontspoorde zin kunnen worden, die, losgekoppeld van zijn oorsprong in de aanslag op oma, als bitterheid hardnekkig had kunnen door­leven.
Voor velen van ons kwam het niet ­zover, en ik meen dat dat ook dankzij de kinderen Anthierens was, en in het ­bijzonder dankzij de broers, onder wie Jef, Karel en Johan. Zij zouden wellicht Metoo en de nieuwe politieke correctheid van ­deze 21ste eeuw niet overleefd hebben, maar hun schunnige, onbeschaamde taal, waarmee ze zelfspot,
de dood noch hun verkeerde verleden schuwden, was een verademing.
Ieder van hen leverde grondig werk – Jef schreef boeken over taal, Karel maakte bladen en Johan schreef over en voor Vlaanderen – en daarom waren hun woorden nooit ­gratuit geschimp. Ze spraken de brute waarheid, en die was tegelijk heel erg en toch ook leefbaar, zoals hun vitaliteit aantoonde. Hun vermetele spot werd de ondertiteling bij wat wij, de volgende ­generaties, voelden, maar niet begrepen. We ­kregen handvatten om de ­samen­horigheid, het samen zingen, het grote wij-gevoel te verklaren, en soms ook de kwetsuren of de conflicten. Anders dan wat gewoonlijk gebeurt met taboes, werd het verleden en de pijn ­ervan, ­verbloemd noch geschuwd.
In het bijzonder het kleine boekje van Karel, Het chagrijn van Karolijn (2019), heeft dat effect op mij gehad. Waarom verging het ons anders dan ­zoveel andere Vlaamse families? Karel vertelt in dat boekje honderduit over zijn moeder, mijn grootmoeder, Jeanne Dollé. Toen Karel, 19, en Johan, 16, in 1955 op het punt stonden zich aan te sluiten bij de mars op Brussel tegen de toenmalige ­socialistische ­minister van Onderwijs, Leo Collard, die de bevoorrechte positie van het katholiek onderwijs wou breken, had hun moeder ’s nachts fijntjes hun schoenen verstopt en konden de jongens de straat niet op. ‘Later, schrijft ­Karel, ‘zou ik haar dankbaar zijn omdat ze ons had belet ten strijde te trekken voor een verkeerde zaak.’
Mijn grootmoeder was niet alleen een wijze vrouw, ze dacht ook met zwier en sprak rechtuit. Maar wat vooral ­opviel, was hoezeer zij overliep van liefde. Op 8 november dit jaar deelde Karel met mij de primeur van een gedicht over zijn moeder, een gedicht dat schreit zoals een nummer van Queen. Vijftien brieven van haar vond ik tussen januari en maart 1963, gericht aan mijn moeder en je houdt het onmogelijk droog bij haar woorden: ‘Lief kinneke van mij, mijn appeltaartje, mijn smoutebolletje.’ Als mama Lutgart, die lijdt aan alzheimer, vandaag nog ‘lief kindje’ tegen mij zegt, hoor ik oma fluisteren.
‘Twaalf levens heeft ze geschonken, één gekregen, dat is van haar, ze neemt het mee. Ze kijkt nog even rond, er is niemand, dan gaat ze maar, want sterven gaat van hupsakee’, schrijft Karel. Karel, zoals ook Lutgart en de anderen, verging van de wroeging omdat oma, na zoveel aan zovelen gegeven te hebben, tenslotte alleen stierf. Zoals ook ik van de wroeging verga omdat mijn vader, op 14 maart vorig jaar in volle corona­tijd, alleen stierf in het ziekenhuis na een week met bezoekverbod. Ze zijn hup­sakee, de drie broers en ook papa, en wat blijft er van hun levens over, wat zal er van de onze overblijven?
Door een vreemd toeval ontmoette ik zondag de eerste vrouw van mijn vader, een dame over wie ik niets wist, behalve dat ze bestond. Zo bleek dat mijn vader, tien jaar voor hij mijn moeder leerde kennen, een passioneel huwelijk had met een dame ‘die nooit gestopt was van hem te houden’, en die zestig jaar na datum gretig en liefdevol in mijn trekken de zijne zocht. Wat blijft, is de liefde, voorbij de dood, hardnekkig en gul, liefde die ook na ons bitterheid ontbindt en alles licht maakt.

De wetten van de geest zijn niet die van het lichaam

Posted on by
Reply

De wetten van de geest zijn niet die van het lichaam

Ariane Bazan

Donderdag 13 oktober 2022 om 3.25 uur

Op een avond krijg ik telefoon. Ik begrijp dat er iets heel fout gaat met een jongeman die al een tijd bij me komt spreken – laat ik hem Max noemen. Zijn vrienden hebben hem van het venster weggelokt waar hij eerst uit wou springen. De jongeman is verward en hoewel ik een poos aan zijn zijde blijf, vind ik de situatie onveilig. Ik zoek een ­psychiatrische spoedopvang. Het wordt een chaotische nacht. Terwijl we in een wachtzaal zitten, maakt hij een gevat grapje en proest ik het uit. In een ander ziekenhuis begrijp ik dat hij voor opname uit de kleren moet. Toch maar niet dan, denk ik, en we gaan naar een derde plek. De psychiater wil niet dat ik tijdens het consult bij hem blijf. Plots stormt Max het ziekenhuis uit, ik snel hem achterna. Een opvangplaats komt er niet meer die nacht. Max vraagt of ik hem wil vertrouwen. Ik kijk hem aan en ik hoor mezelf zeggen: ‘Goed, maar ik wil je morgenvroeg om 10 uur bij mij op consult zien.’Max staat inderdaad de volgende ochtend voor de deur. De sessie verloopt stroef, ik wil hem de volgende dag terugzien. Morgen duurt het een kwartier en je betaalt een sessie, zeg ik, maar ik wil je verder elke dag even zien en al die sessies heb je dan al betaald. Zo werken we samen verder. Hij betaalt niet altijd, komt niet altijd opdagen. Hij is vaak erg boos op me, niet zelden vrij kwetsend. Via het internet snuistert hij naar mijn persoonlijke leven, voelt aan wat bij mij pijn doet en zegt dingen die me uit het lood slaan.De eerste jaren scheldt hij me af en toe de huid vol: hoe het toch ­mogelijk is dat hij al zo veel geld heeft uitgegeven aan de therapie en dat er niets, maar dan ook werkelijk niets in zijn leven is veranderd. Ik roep soms de hulp van een psychiater in om met twee in die behandeling te staan, maar de psychiaters worden één na één door Max­ ­afgevoerd met scherpe kritiek op hun praktijken. Zo hompelen we ­samen verder.Het verhaal eindigt niet als een sprookje. Als ik Max nog zie, hoor ik hoezeer het oorlog blijft in zijn huishouden en op zijn werk. Lang kan ik daar niet bij blijven stilstaan, even later komt zijn Marlene naast hem staan, geeft hem hun peuter door om me een hartelijke hand te schudden. En toch heb je onder­tussen veel in je leven waar kunnen maken, denk ik bij mezelf, en kan ik zien hoe ik niet langer de enige ben om dag in dag uit elke ochtend ­opnieuw van je te houden.Zoals Max was de door de liefde bedrogen Sjahriaar uit Duizend-en-een-nacht gek geworden van verdriet: pas de dood, zo dacht hij, kon anderen laten voelen hoe werkelijk pijnlijk het leven voor hem was. Maar de wijze Sjeharazade tikte hem daarover nooit op de vingers. Ook was ze niet te bevreesd om zich in de chaos van de nacht te werpen, zelfs daar waar het voor haar gevaarlijk was. Sjahriaar was onthutst: ­zo veel onberekende overgave had hij niet verwacht. Toen zij voorstelde ­elkaar de volgende ochtend terug te zien, hoorde hij zichzelf zeggen dat het goed was. En zo spraken ze telkens de volgende dag af, en telkens was hij op de afspraak. Meer dan eens had hij kritiek op haar verhalen, die altijd maar hetzelfde vertelden, en toch kon hij zijn nieuws­gierigheid niet bedwingen. Na ­Duizend-en-één nachten was hij zijn doodsplannen vergeten. Hij was ­intussen zelf door de liefde ­gevangen – en zoals iedereen weet, komt liefde met zoveel zorgen dat zelfs de dood erbij verbleekt.Of we nu voor of tegen eutha­nasie bij psychisch lijden zijn, of het soms niet meer weten, een jong meisje is gestorven en we zijn verweesd. Soms denken we dat als de problemen groot en complex zijn, we voor de behandeling grof wapengeschut moeten bovenhalen. Maar de wetten van de geest zijn niet die van het lichaam. Het zijn liefde, wijsheid, soepelheid, geduld en volharding die hier het verschil kunnen maken, en kennis over het mens-zijn. Het idee dat we het lijden van anderen met technisch vernuft of handleidingen de baas kunnen, roept grote weerzin op, zeker bij diep lijden. We hebben psychologen nodig die zich in het gevaar van de menselijke band ­durven te begeven, met het scherpe besef dat als anderen hun laatste hoop aan ons verbinden, we die met de grootste zorgzaamheid ­moeten bewaren.

In de greep van oud zeer

Posted on by
Reply

In de greep van oud zeer

Donderdag 28 april 2022 om 3.25 uur

Als jongen van zes kreeg Bart zijn eerste fiets en hij waagde meteen een ritje. Toen hij even later met bebloede knieën huilend naar binnen liep, lag zijn moeder in haar zoveelste roes languit in de zetel. Zoals wel vaker, bleef ze ook toen onbewogen en kil. Dertig jaren later is de jongen een ­robuuste man met een succesvol ­beroepsleven, maar met grote liefdespijn. Hij kruist het pad van verschillende vrouwen en meer dan één – meen ik te horen – zou graag met hem in zee gaan, maar hij houdt de boot af. Zijn keuze valt tenslotte op een introverte en kille collega, die hem dan eens wel, dan eens niet in haar bed toelaat. Elke nee komt als een verplettering, en is het bewijs dat hij niet aan de vroege vloek kan ontsnappen: de vrouwen die hij liefheeft, blijven soms onbewogen, ook als hij hen het meest nodig heeft.

De Amerikaanse psycholoog Edward Thorndike formuleerde een wetmatigheid die veronderstelt dat bevredigende of beloonde handelingen waarschijnlijker worden en dat onaangename of bestrafte keuzes verdwijnen. Dat lijkt een redelijke aan­name, die in het psycho­­lo­gische veld zeer populair werd. Toch is die stelling ook vreemd, omdat psychologen vaak net het tegenovergestelde meemaken in hun praktijk. Vaak maakt de mens van middelbare leeftijd met liefdes- of relatie­pijnen hetzelfde mee: de gekozen partner, hoewel op het eerste gezicht zeer verschillend van de vorige, blijkt toch ook weer afwijzend, onbereikbaar, kil, onbetrouwbaar of gewelddadig. Of de patiënt verandert van werk­omgeving en ook daar zijn collega’s of bazen steevast opnieuw hoogmoedig, autoritair of kwaadwillig. Alsof vroegere onaangename of bestrafte ervaringen veel eerder waarschijnlijker dan wel onwaarschijnlijker worden, Thorndike en zijn successen ten spijt.

Toch is dat niet zo verwonderlijk. ‘Maar dame X en dame Y, die leken het wel voor jou te hebben?’, probeer ik met Bart. ‘En je kunt niet zeggen dat het oninteressante vrouwen zonder charme zijn.’ ‘Dat is waar,’ zegt hij aarzelend, ‘maar ze kunnen me niet boeien.’ Hij legt de vinger op de wonde: alleen situaties of mensen die ons herinneren aan oud zeer, ­steken ons mentaal aan of ‘winden ons op’, ook al beseffen we dat niet bewust. Een eerder koele vrouw, die toch niet ongevoelig is voor zijn charmes, is dé perfecte match voor Bart. Als kind was zijn onmacht jegens zijn moeder traumatisch. Nu hij ­zoveel meer troeven heeft dan toen, is het alleen wachten op een gelegenheid om te tonen dat hij nu wel kan wat vroeger niet lukte: een afstandelijke vrouw tot liefde voor hem bewegen. Sterker, alleen die overwinning kan hem de mentale heling bieden voor het schokkende orakel dat hem sinds zijn kindertijd boven het hoofd hangt: dat hij vrouwen van zijn voorkeur niet tot liefde zou kunnen brengen.

Wat geldt voor Bart, geldt voor ons allen: oud zeer houdt ons in zijn greep. Om hem te parafraseren: we zijn geboeid door ons verhaal, ­gegijzeld door de trauma’s van onze geschiedenis. Thorndikes wetmatigheid houdt daar geen rekening mee. Zijn wetmatigheid ­beschrijft de redelijke mens zoals we graag zouden willen dat die is: op een mooie dag beginnen we met een schone lei en met voldoende wilskracht, herschrijven we ons verhaal. Dat soort wishful thinking houdt vast aan het ­geloof dat het verleden zich niet aan ons kan opdringen als we dat niet willen.

De actualiteit maakt pijnlijk duidelijk dat dat buiten de menselijke conditie is gerekend. In het indrukwekkende interview met Bruno Beeckman, oorlogscorrespondent in Oekraïne (DS weekblad 16 april) staat: ‘Het begin van dit conflict is belediging. De Sovjet-Unie viel uiteen, was een lijk. Wij hadden gewonnen, ­riepen we. En dan vonden we het ook nog eens ­nodig om op dat lijk te gaan dansen.’

Historische vernederingen zijn bijzonder traumatische krenkingen, en daardoor tijdbommen: doet zich een ‘goede gelegenheid’ voor om de geschiedenis te herschrijven en dus de krenking te helen, dan kan dat een nieuw conflict aansteken.

Zo’n historische lezing verhindert ook de makkelijke interpretatie van het kwade tegenover het goede. Bart is niet louter het slachtoffer van de onbarmhartige dames in zijn volwassen leven, hij herhaalt zelf keer op keer oud zeer dat onverwerkt bleef. Ook geopolitiek hebben we niet of niet voldoende werk gemaakt van het helen van ­oude krenkingen, door banden te smeden , door de waardigheid van de ­ander te blijven erkennen. Zoals Bart zijn ook wij mee ­verantwoordelijk voor wat ons overkomt.